تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان
تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان
عنوان مقاله: تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان
نسترن حسین زاده
چکِیده تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان:
در ادبیات حسابداری به جایگاه و روند تاریخ علم حسابداری، کم توجهی و یا بی توجهی شده است. هر کجا که استقرار سیستم نظارتی برای کنترل دخل و خرج مطرح باشد ناگزیر از حسابداری بحث میشود دقت کنترل نظارت و سیستم منحصر به فرد اداری و مالی دوره ی هخامنشیان یکی از دلایل عظمت و افتخار ما ایرانیان به حساب می آید. در بسیاری از کتب حسابداری زادگاه حسابداری را به کشورهای غربی منتسب میکنند ولی بسیاری از محققان سابقه آن را به ۶۰۰ سال قبل در بین النهرین می دانند. در این مقاله به بررسی نظام حسابداری و حسابرسی و بانکی در دوره ی هخامنشیان پرداخته شده است که سیستم های منظم پرداخت حقوق و دستمزد ،انبارداری ،سیستم های حسابداری ،سیستم های حسابرسی و بازرسی همه حکایت از پیشرفت حسابداری و نظام در دوره هخامنشیان دارد .
واژگان کلیدی: حسابداری ،حسابرسی
مقدمه تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان:
تاریخچه حسابداری به شکل ابتدایی آن همزاد با تاریخ است. مدارک بدست آمده از ایران باستان حکایت از این دارد، که در عصر هخامنشی نظام مالی منسجمی برقرار بوده است. آغاز علم حساب ،قبل از اختراع و به کارگیری خط بوده و به استناد داده های باستان شناختی به دست آمده از شوش و در زیر لایه های تپه (اکروپل) که از نظر تاریخی سالهای ۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد را در برمی گیرد. تعدادی از اشیای شمارشی به شکل مخروط ، کُره(تیله) و میله(باتونه) از میان داده های به دست آمده اطلاعات مربوط به شیوه های کنترل را بررسی میکند. علاوه بر شمارش در چغامیش در نزدیکی شوش نیز داده هایی مثل مهره ها و گلوله های شمارشی و همچنین گِل نوشته های اقتصادی که نشان دهنده شمارش است به دست آمده است. همچنین بر طبق اسناد حفاریهای سالهای ۱۹۳۳-۱۹۳۴(و همچنین ۱۹۳۶-۱۹۳۸) در تخت جمشید و با یافتن حدود۳۰ هزار لوح گلی که به خط عیلامی بوده اطلاعات گرانبهایی نیز یافتند. این الواح اطلاعات لازم را برای پاسخ به پرسش های زیادی درباره ی مسایل دیوانی،شیوه ی زندگی مردم ،مزدها و رفاه اجتماعی در اختیار میدهد.الواح کشف شده بر خلاف دیگر کتیبه های هخامنشی تخت جمشید که بیانیه ها و گفتار های رسمی برای همگان وآیندگان بودند، برای خواندن عموم نوشته و عرضه نشده اند به عبارتی آن ها اسناد حسابداری و حسابرسی کارکنان تخت جمشید و یک بایگانی اداری بوده اند و متعلق به (بایگانی دیوانی داریوش) بوده است.
امور مالی و حسابداری در دوره هخامنشیان
قبل از اختراع و به کارگیری خط ، اشیا شمارشی به شکل مخروطه برای مشخص کردن مقدار جنس مبادله وجود داشت بعد از آن شوشی ها علایم را به جای اشیای شمارشی به کار بردند که می توان آن را نخستین گام به طرف اختراع خط دانست،در دوره ی بعد علایم خطی که به آنها (پیکتوگرافیک) می گویند جانشین علایم شمارشی شد که این وسیله را می توان اولین گام به سوی صدور فاکتورهمراه کالا دانست. در مرحله ی اقتصاد مصرفی،امور مالی و دادوستد ها و مبادلات براساس اجناس و کالاهای مورد نیاز صورت نمی گرفت و بعد ها براثر تولید کالاهای متعدد و زیاده از تقاضا نوع مبادلات،چگونگی جمع آوری ونگهداری آنها پیچیده ترمی شود و لزوم دستگاه ها و سازمان های مالی و حسابداری استفاده از ابزارهای سنجش گوناگون است. شرایط اقتصادی و اجتماعی در مرحله اقتصاد مصرفی ایران باستان چندان روشن و واضح نیست ولی مهره های گلی بدست آمده مربوط به اواخر هزاره ششم پیش از میلاد، نشان می دهد که این مهره ها در مبادلات به عنوان پول یا برات مورد استفاده قرار گرفته است. سازمان هایی جهت اداره ی کارهای مربوط به امور مالی و حسابداری در دوره ی مادها،به دلیل پیشرفت و رونق اقتصاد به خصوص در زمینه ی زراعت و دامداری بوجود آمده بود. یکی از نمونه های صورت حساب ها ، در دوره ی مادها در شکل ذیل نشان داده می شود:
لوحه هایی که به زبان عیلامی است نسخه در خواست و پرداخت مزد است که ناظران امور ابتدا به زبان آرامی بر پوست می نوشته اند و سپس حسابداران به زبان عیلامی به لوحه ها ثبت میکردند در حفاری های سال های ۱۹۳۲و۱۹۳۴حدود ۳۰۰۰۰لوح گلی به خط میخی عیلامی در تخت جمشید یافت شد که حدود ۶۰۰۰لوح آن تقریبا سالم بود. از نکات قابل توجه سیستم حسابداری و مالی این بود که همه دریافت ها و پرداخت های خزانه می بایست به امضا (مهر)می رسیدند. الواح پرسپولیس جنبه داستانی و روایت گونه ندارند و هیچ یک ازآن ها به شرح لشکر کشی ها و نه اشاره ای حتی به صورت غیر مستقیم به تاریخ سلسله ها شده است.
عمده ی این اسناد به دو بخش تقسیم میشود :
۱)الواح استحکامات(قلعه):عمده ی مطالب در الواح استحکامات مربوط به عملیات گردآوری،انبارداری و توزیع موادغذایی و آذوقه است. استفاده کنندگان از این مواد عبارتند از :شاه و خانواده او ،صاحب منصبان عالی رتبه ایرانی (سازمان اداری)،کهنه (خدمتگزاران دینی)،چارپایان و به خصوص کارگران که دردبیر خانه ها، تاسیسات،کشاورزی ،کارگاه های تبدیل مواد و کارگاه های پرسپولیس
کار میکردند.
یک زنجیره دراز از این الواح(که به عنوان سری Qمشخص شده است)تحویل جیره های غذایی به افراد و گروه های که از نقطه ای به نقطه ای دیگر امپراطوری سفرمی کنند ثبت شده است. درسه سری دیگر ازالواح ،نامه ها، یادداشت های روزانه و صورت حساب انبار ها مضبوط است.
۲)الواح خزانه:مربوط به واریزجیره به صنعت کارانی که در کارگاه های پرسپولیس در دوران داریوش،خشایارشا و اردشیراول کار می کرده اند ثبت شده است و معلوم میکند که از سال های۴۳۹- ۴۹۴بخشی ازجیره به صورت پول و نه به شکل محصولات غذایی به آن ها پرداخت می شد. از نکات قابل توجه سیستم های مالی و انبارداری این بود که در مقابل تحویل جیره از آن ها رسید دریافت می نمود .بر اساس قرائن، منشی های کورش بزرگ ،عیلامی بودند و فرمان های داریوش نیز به خط عیلامی نوشته می شده است نوعی از لوح های تخت جمشید چنین است که در آن نوشته شده( ۱۲۰۰ لیتر جو برداشته شد به حواله دو شهرته و هوکه آن را تحویل گرفت ) و یا حتی در لوحی دیگر آمده است(در سال بیست و دو ، تهماسب حسابدار، یک کوزه آب جو گرفت )میان این اسناد گاهی پرداخت ها و مخارج چند ماه یا حتی یک سال تمام در یک حسابرسی نهایی جمع بندی شده است.
سیستم حقوق و دستمزد در دوره هخامنشیان
در عهد هخامنشیان سیستم حقوق ودستمزد دقیقی وجود داشت به طوری که مزد هر طبقه از کارگران دقیقا تعیین شده بود بنابراین مزد یک کودک ،یک زن ،یک مزدور یا پیشه ور و متخصص مشخص شده است .حتی مزد روحانیانی که در خدمت دین بودند تثبیت شده و مزد یک مامور تهیه مشروبات و هود،بالغ بر دوازده حمزه شراب در سال بود. لوح های بدست آمده در تخت جمشید از نظام دستمزدها در زمان داریوش کمک مهمی به شناسایی وضع مالی آن زمان و نسبت دستمزد نقدی و جنسی کارگران درآن دوره می کنند. آنچه در لوح ها ثبت شده همه مربوط به کارگران بنای کاخ سلطنتی تخت جمشید نیست بلکه از گله چرانان ، زارعین و مأمورین وصول مالیات نیز بر لوحه ها ثبت شده است.از نکات قابل توجه در دوره هخامنشی برابری حقوق زنان و مردان است. زنان کارگر پس از زایمان به مدتی از کارکردن معاف بودند در مدت مرخصی حقوق دریافتی به حداقل ممکن می رسید البته حداقل حقوق برای گذراندن زندگی کفایت می کند . داریوش باتمام توان با مسائل و مشکلات و امور متعلق به مردمان تهیدست،نا توان و تحت ستم همراه بود و در رفع مشکلات و احقاق حقوق آن می کوشید. در نظام تحت زمامداری او حتی کودکان خردسال از پوشش خدمات حمایت های اجتماعی بهره مند بودند. جای شگفتی است در نظام اداری داریوش در ۲۵۰۰سال پیش تمامی کارکنان دولت، دارای شرح وظایف بوده و از یک نظام دستمزد طبقه بندی شده پیروی میکردند.طبقه بندی دستمزدها بسیار غنی و از جهاتی چنان (مدرن) است که گاه پیش رفته تر از امروز به نظر می آید .در اوستا درباره مزد کارگران یا حق زحمه از چارپایان ذکر شده، در دوران هخامنشی دادوستد و پرداخت مواجب و مزد کارگران و صنعتگران بیشتر جنسی بود و (گوسفند)پایه و میزان پرداخت بوده است. همچنین مقداری از آن را به شکل (shekel ) وبقیه را به تناسب مزد ،گوسفند می داده اند یا آن را فقط باپول رایج هخامنشی یعنی (shekel ) می پرداختند.کارمندان دیوانی نیز دو رده بسیار متفاوت داشته اند:اول اربابان و ازادگان دوم خدمتکاران و پادوها. مزد کارگران به طور عمده به صورت جنسی پرداخت می شد وپایه اصلی محاسبه آن (جو)(به عنوان سکه) و حداقل مزد یک مرد،۳(سه) (بن) جو درماه بود یک (بن) برابر با ده (دقه) و هر دقه برابر با هم حجم ۰/۰۹۷ لیتر جو (تقریبا معادل یک کیلوگرم جو)بود. بنابراین یک (دقه) نزدیک به هم حجم، یک لیتر جو می شد که به زحمت از آن نیم کیلو نان می پختند. پایین ترین سطح حقوق یعنی هم حجم، ۳۰لیتر جو در ماه ،به خدمتکاران و پادوها تعلق می گرفت که با دستمزد (کارگران خارجی)هم سطح، بوده است .
از این کارگران که از لیکیه ،تراکیه و یا از بلخ می آمدند بیش تر برای برداشت محصول استفاده می شد . همه کارگرانی که حداقل جیره را می گرفتند به عناوین و مناسبت های گوناگون (اضافه درآمد) داشتند. به طور منظم شاید هر دو ماه یک بار (پاداش)دریافت می کردند که اغلب هم حجم، یک لیتر جو ونیم لیتر نوشیدنی بوده است. به این پاداش ها باید جیره های را که (دیوان اداری ) به نام (کمک شاهانه) به کارگران می دهد، افزود . تقسیم این کمک ها به عهده سرپرست ویژه ای بود که (مفتش ) خوانده می شد. میزان دریافتی گروهی از حقوق بگیران رده های بالا چشم گیر بود و از همه بالاتر دریافتی (رئیس تشریفات) بود که (تشکیلات دیوانی پارس ) یعنی هسته مرکزی حکومت ایران،را زیر نظر داشت . حقوق ماهانه او عبارت است از هم حجم ۵۴۰۰ لیتر جو، ۲۷۰۰لیتر نوشیدنی و ۶۰راس بز یا گوسفند بود.
سازمان اداری و مالی پارس و حسابداران خبره
اکنون به کمک (الواح دیوانی)مشخص شده که تخت جمشید (مرکزکل سازمان اداری و مالی پارس) بوده در صورتی که در قبل از آن گمان می رفت که تخت جمشید، تنها به منظور نشان دادن قدرت داریوش و جانشینان وی برای برگزاری جشن ها و آیین نوروزی بنا شده است. در این تشکیلات پیچیده،هرمامور دیوانی، موظف بود زمانی که در سفر بوده همیشه گذرنامه ای ممهوررا با خود به همراه داشته باشد و در این گذر نامه نوع مأموریت، مسیر،میزان آرد،نوشیدنی و گوشت نوشته شده بود که می بایست دریافت کند. الواح بر روی گل هایی خام به کمک قلم مخصوص ثبت می شدند.سپس کارمند مسئول با مهر خود نوشته را تایید می کرد و دریافت کننده نیز نقش خود را بر مهر می زد . برای این که بتوان اسناد مالی و عملکرد ساتراپ ها را کنترل کرد از هر سند،سه نسخه تهیه می کردند:
یک نسخه برای بایگانی محلی، نسخه ای برای بایگانی مرکز ساتراپی (استان) و سومین نسخه برای مرکز در تخت جمشید . از طرفی نگهداری این لوح هاچندان آسان نبود. گمان می رود که این لوح ها را بر اساس مکان و سال طبقه بندی کرده ،در سبد می ریختند و سپس سبد ها را در قفسه قرارمیدادند برای جلوگیری از آشفتگی، هر سبد برچسب خاص داشت تعدادی از این برچسب ها هم یافت شده است بنابراین روی هر برچسب نام کالا، محل صدور سند ، نام مامور مسئول و سال تحویل قیدمی شد.
بدون تردید سهم عمده ای از عظمت دوران داریوش هخامنشی را میتوان نتیجه دقت ، کنترل، نظارت و سیستم منحصر به فرد (اداری مالی) نامید که (hamarak )آن دوره به حساب می آمد. (حسابداران خبره ) در فارسی باستان سیستم حسابداری منظم و دقیقی ایجاد می کردند و به طور سالانه خزانه های کشور را مورد حسابرسی قرار می دادند.
خزانه دارها
یکی از بلند پایه ترین مقامات سازمان مالی هخامنشی خزانه دار بوده است. این عنوان به فارسی باستان گنزه خوانده می شد. خزانه های کشور زیر نظر(خزانه دار)تخت جمشید که مسئول اداره کردن (نوزده<Ganzabara>خزانه) در کل کشور بوده قرار داشت. انبوهی از افراد متبحر و آموزش دیده در (امور مالی، حسابداری و حسابرسی) دراین خزانه ها مشغول کاربودند.خزانه هاعلاوه برجمع آوری و نگهداری اموال نقدی و جنسی مسیولیت نظارت مستقیم در تولید انواع محصولات رانیز به عهده داشته اند. تعداد کارگران خزانه در خزانه های مختلف ،گوناگون بوده است.مثلا خزانه شیرازتا۲۳۱کارگر داشت و یا در در تخت جمشید در یک سال از ۱۳۴۸کارگر خزانه نام برده شده است
Bartakame) ) برته کامه، چونه یاوده، کرکیش بدون شک سه تن از خزانه داران نامی زمان داریوش بوده اند که علاوه بر آن که منشأ تحولات شگرفی در نظام مالی، حسابداری و حسابرسی داریوش شدند امپراطوری وسیع و قدرتمند هخامنشی را به مدت بیش از دویست سال به قدرت بی رقیب جهانی تبدیل کردند.
سیستم های حسابرسی و بازرسی و کنترل
تخت جمشید قلب تپنده فدراسیون بزرگی است. الواح کشف شده نشان می دهد که تخت جمشید به عنوان مقر حکومت پارس بوده که این مرکز دارای ساختار اداری و اقتصادی بسیار دقیق بوده شاید به باور نگنجد که در زمان داریوش در تخت جمشید، سازمان هایی همانند وزارت دارایی و بازرسی را با دقت بی نظیری زیر نظر داشته اند. لوح های کشف شده نشان می دهند که همه درآمد ها و هزینه های شاهنشاهی به دقت ثبت و بایگانی می شده اند. در عمارت خزانه، تخت جمشید و دیگر تشکیلات مانند و پراکنده در مرکز ساتراپی ها و شهر های تابع به جای کاغذ همواره از کلوچه های از گل برای ثبت امور آماده و در دسترس بوده است.امروز شماری از کلوچه هایی نانوشته نیز با رد شیار های انگشتان در دست است، پیداست که کارمندان مسئول به هنگام نیاز ، کلوچه ای آماده را برداشته و آن را در روی میز پهن و هموار کرده و سپس مطلب لازم را به خط میخی عیلامی بر آن می نوشته اند. معمولا از هر سند دو رونوشت تهیه می شد. از یکی از رسومی که کورش کبیر بنیان نهاد ،بازرسی مناطق و ناحیه ها توسط مأمورین خاص بود، همه ساله فرستاده ای از طرف شاه به قشونی به ایالات مختلف مماکت و در صورت نیاز حکام، به قوام به ان ها کمک می کرد.کورش بزرگ در میان شخصیت هایی که در اطراف خود به خدمت گماشت افرادی را به سمت (چشم شاه) (گوش شاه) برگزید مامورانی که به چشم و گوش شاه شهرت داشتند هر سال برای بررسی اوضاع و احوال به دورترین نواحی می رفتند، سرانجام درباره ی پیرامون ، گزارش های خامی که چشم و گوش های پادشاه می فرستادند تصمیمات پا برجا و تغییرنا پذیر می گرفت.حکام ولایت را به دربار فرا می خواندند و گاه به تشکیل دادگاه و دادن حق دفاع به متهم ، وی رامحکوم به اعدام می کردند.با توجه به مطالب فوق می توان به اهمیت بازرسی و کنترل برای حکومت پی برد، درست است که چشم شاه و گوش شاه بیشتر بیانگر کنترل و اطلاع از مسائل سیاسی و جلوگیری از دسیسه ها بوده است، ولی با توجه به مدارک موجود نمی توان از تأثیر آن ها در کنترل و بازرسی مسائل مالی وحسابرسی چشم پوشی کرد. در میان تمام جنبه های مدیریتی سازمان اداری داریوش ،نظام بازرسی وکنترل آن هنوز هم ارزشمند است و با تموم وجود این که این نظام مربوط به ۲۵۰۰سال پیش است ولی بسیارمدرن و امروزی می باشد. از میان داده های به دست آمده از الواح کشف شده، اطلاعات مربوط به شیوه های حسابرسی عصر هخامنشیان قابل توجه است. پیش از این که سند ثبت شود با دقت کنترل می شداما نظم کنترل شاهنشاهی هخامنشی، تنها در جمع آوری و بایگانی یکایک این سند ها خلاصه نبود بلکه سطوح بازرسی و کنترل متفاوتی داشت . هر دو ماه یک بار می بایست گزارشی از عملکرد همه حوزه ها تهیه می کردند. این روند کار، کنترل مرکزی در تخت جمشید راراحت می کرد.
علاوه بر گزارش های عملکرد دو ماهه، می بایست گزارش های سالانه نیز تهیه و برای مراکزفرستاده می شد.نمونه هایی نیز از گزارش های سالانه دردست است در این گزارش ها همه دریافت ها و پرداخت های یک سال در یک جا جمع بندی شده اند . بدیهی است که لوح های گزارش دو ماهه یا سالانه ، اندازه بزرگتری داشتند. صحت و درستی این ترازنامه ها را سه کارمند تصدیق می کرد . نفر نخست ،مسئول بخش درآبادی مربوط، بوده است .مثلا وقتی حسابرسی غله انجام می شود ،مسئول مربوطه، رئیس کل انبار بود.
نفر دوم ،(آتش ریز) بود. این فردمقام رسمی روحانی محل است که از سوی حکومت برای انجام آیین های دولتی تعیین می شد و علاوه بر آن باید امور اداری را هم کنترل می کرد و با مهر خود مسئولیت صحت صدور سند را بر عهده می گرفت. این که به روحانی ها وظیفه ای سپرده می شد،دربین النهرین از دیر باز یک تجربه ی شناخته شده بود که داریوش نیز این شیوه را موثر تشخیص داد زیرا روحانیون مورد اعتماد بودند.
مقام سوم نگهبان انبار بود که نام او اغلب به تأکید در زیر اسناد آمده است. ((حسابرسی جمعا به وسیله این سه مقام انجام شده است)) حسابرس هایی نیز در پایان سال بعد از سرکشی به حوزه ها، موجودی ها و صورت حساب ها را کنترل می کردند به این ترتیب باید گفت که وسواس در کنترل در ایران سابقه ای دیرینه دارد. در کنار این ها یک حسابرس ویژه نیز وجود داشت . این حسابرس ها مسئولیت رسیدگی به حسابهای یک حوزه را به عهده داشتند کار این گروه عموما در پایان سال و در ماه های اول سال بعد و در پایانسال ها عموما انبارگردانی انجام می شد.
باید توجه کرد که نوبت رسیدگی به همه ترازنامه ها سالانه بود .جای شگفتی نیست اگر آن ها قادر به حسابرسی همه حساب های منطقه در پایان سال نبودند. حساب دو یا چند سال را یکجا مورد بررسی قرار می دادند . بنابراین گاهی فقط به ارقام کلی می پرداختندمثلا به کل محصول غله و یا به کل مخارجی که برای کارگران منظور شده و یا به کل آنچه که ذخیره شده بود و بایستی در مخارج سال بعد منظور شود موارد دیگری که می توان به آن اشاره کرد استفاده از روش نمونه گیری برای بازرسی و حسابرسی است همانطور که ذکر شد نوبت رسیدگی به همه ترازنامه ها سالانه بوده وگاهی حساب دو و یا چند سال را یک جا مورد بررسی قرار می دادند و به طور کلی فقط به ارقام کلی می پرداختند با توجه به این مطلب می توان نتیجه گرفت حسابرسان از فنون و روش های نمونه گیری استفاده می کردند در مواقعی که فرصت برای رسیدگی کامل وجود نداشت حسابداری مبنی برنمونه گیری و درصد در صد اقلام نیز استفاده می شد.
علیرغم جایگاه خوب زنان در دوره ی هخامنشیان، در مدیریت حوزه های دیوانی و یا محاسبات و حسابرسی ها از کار زنان خبری نیست. چنین بر می اید که اگر کاری به منظور کنترل بخش های گوناگون اداری , نیاز به ترک محل و جابه جایی داشت برای انجام آن زنان استفاده نمی شد. زن ها در کارهای ثابت استخدام می شدند که ناشی از ضرورت حضور زنان در خانواده بود.البته باید توجه داشت که لوح های کشف شده نشان می دهد که نقش ملکه های هخامنشی، صرفا در حرمسرا نبوده است. بلکه نقش بسیار مهم و حساس در سیستم های اداری و حسابرسی داشته اند درلوح های گلی در مجموع چهار زن از خانواده شاهی بر می خوریم. آتوسا، ارتیستونه،رته بامه و اپاکیش
سابقه اعداد منفی
گاهی در تسویه حساب ها به اعداد منفی بر می خوریم برای مثال در سال ۵۰۲ پیش از میلاد در آبادی (پرمیه) برای یک حق الاجاره ۲۲۳۰لیتری جو، ۴۰۰ لیتر کسری ثبت شده است. معمولا این کسری ها در سال هایی که محصول زمین بهتر بوده است باز پس می گرفت.
نتیجه گیری مقاله
امپراطوری هخامنشی به دلیل عظمت خود سیستم نظارتی و گسترده و کارآمدی را به وجود آورده بود.کل بررسی سیستم کنترلی انبار ، حسابرسی ها و حقوق و دستمزد نشان دهنده ی این است که حسابرسی های آنان در پایان دوره های دو ماهه و یا سالانه بوده که حکومت توانایی به وجود آوردن یک سیستم نظامند و قوی داشته است که در برخی موارد روش های آنان با روش های امروزی شباهت داشته است که سیستم فرم سه نسخه ای از روش های کنترلی امروزی است . از شگرفی های ان دوره عدم ثبت تمام مراحل پرداخت حقوق و دستمزد توسط یک نفر و سیستم ثبت و بایگانی اسناد می توان دانست.
منابع
- احتشام ، مرتضی (۱۳۵۵)ایران در زمان هخامنشیان
- بریان ،پی یر (۱۳۷۷)تاریخ امپراتوری هخامنشی از کورش تا اسکندر ترجمه :مهدی سمسار.
- ماری کخ ،هاید(۱۳۷۶) از زبان داریوش ترجمه :پرویز رجبی
- محمدی فر ،یعقوب و یوسف محمدی فر (۱۳۸۵)تحلیلی بر شیوه های حسابداری و حسابرسی در بین
- النهرین و ایران. مجله مطالعات ایرانی
- تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان
- سایت دانشجویان حسابداری ایران : www.irhesabdaran.ir
- محمدی فر، یعقوب و یوسف محمدی فر (۱۳۸۵) نگاهی بر شیوه های کنترل حساب و نظارت مالی در عصر باستان
- شکرالله خواجوی،حمید رضا رضایی، احمد اسحاقی (۱۳۹۳) فصلنامه پژوهش حسابداری ،سال سوم،شماره ۱۲ تاریخچه حسابداری و حسابرسی در دوره هخامنشیان